札薩克圖汗部
札薩克圖汗部（蒙古語：ᠵᠠᠰᠠᠭᠲᠤ ᠬᠠᠨ
ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ，西里爾字母：Засагт хан аймаг），一作扎薩克圖汗部，又稱喀爾喀西路、札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟（蒙古語：ᠵᠠᠭ ᠭᠣᠣᠯ ᠤᠨ
ᠡᠬᠢ ᠪᠢᠳᠡᠷᠢᠶᠠ
ᠨᠠᠭᠤᠷ ᠤᠨ
ᠴᠢᠭᠤᠯᠭᠠᠨ，西里爾字母：Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулган），是清代喀爾喀蒙古四部之一。康熙三十年（1691年）置。1911年外蒙古獨立後被博克多汗國沿用。1923年，更名為「杭特希爾烏拉省」[1]（蒙古語：Хан Тайшир уулын аймаг）。其地大致相當於今蒙古國戈壁阿爾泰省以及庫蘇古爾省、扎布汗省、烏布蘇省的部分地區。
沿革
1596年，被阿巴岱立為汗的喀爾喀右翼長賚瑚爾汗之子素巴第被推舉為「扎薩克圖汗」，成為第一代扎薩克圖汗。皇太極征服漠南蒙古後以右翼蒙古宗主自居，與後金敵對。[2]
康熙二十七年（1688年），厄魯特蒙古準噶爾部入侵喀爾喀三部，此時札薩克圖汗沙喇已被殺，其弟策旺扎布投奔清朝。三十年（1691年），策旺扎布赴多倫諾爾覲見康熙皇帝，受封為札薩克和碩親王，置札薩克圖汗部。次年，編札薩克圖汗部為九旗[3]：
- 札薩克圖汗部中旗（札薩克圖汗旗）
- 札薩克圖汗部左翼左旗[4]
- 札薩克圖汗部左翼右旗（《平定朔漠方略》無此旗）
- 札薩克圖汗部右翼左旗
- 札薩克圖汗部右翼右旗
- 札薩克圖汗部左翼前旗
- 札薩克圖汗部右翼前旗
- 札薩克圖汗部左翼後旗
- 札薩克圖汗部右翼後旗
康熙四十二年（1703年），晉封策旺札布為札薩克圖汗。雍正十年（1732年）削策旺札布汗爵，以其叔父之子、右翼左旗札薩克格哷克延丕勒襲札薩克圖汗位，兼管札薩克圖汗旗與右翼左旗，視為一旗。乾隆時札薩克圖汗部增至十八旗，與所附輝特部一旗，共十九旗，會盟於札克河源頭之畢都爾諾爾，滿語稱河源為「畢拉色欽」（滿語：ᠪᡳᡵᠠ
ᠰᡝᡴᡳᠶᡝᠨ，穆麟德轉寫：bira sekiyen[5]），故稱札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟[6]。
- 札薩克圖汗部中左翼左旗，康熙三十三年（1694年）置
- 札薩克圖汗部右翼後末旗，康熙三十六年（1697年）置
- 札薩克圖汗部中右翼末次旗，康熙四十八年（1709年）置
- 札薩克圖汗部中右翼末旗，康熙五十三年（1714年）置
- 札薩克圖汗部右翼右末旗，雍正二年（1724年）置
- 札薩克圖汗部左翼後末旗，雍正四年（1726年）置
- 札薩克圖汗部左翼中旗，雍正六年（1728年）置
- 札薩克圖汗部中右翼左旗，乾隆二十年（1755年）置
- 札薩克圖汗部中左翼右旗，乾隆二十一年（1756年）置
- 札薩克圖汗部中左翼末旗，乾隆二十二年（1757年）置
- 附輝特旗，羅布藏後裔。乾隆三十年（1765年）置，授輝特台吉拉克沁噶喇為札薩克一等臺吉，附札薩克圖汗部遊牧[7]。
1911年外蒙古獨立，博克多汗國依舊沿襲清代的盟旗制度。1919年，北洋軍佔領外蒙古。1921年蒙古革命後，北洋軍被驅逐出境，蒙古人民黨上臺執政，封建王公和盟旗體制被廢除。1923年，蒙古人民黨當局依據山川河流對全國省、縣進行改名，「札薩克圖汗艾馬克」更名為「杭特希爾烏拉省」（蒙古語：Хан Тайшир уулын аймаг）。[8]1931年2月18日，廢除杭特希爾烏拉省，設立扎布汗省、庫蘇古爾省、烏布蘇省、科布多省。1940年，又從扎布汗省拆分出戈壁阿爾泰省。1941年12月11日，新設巴彥洪戈爾省[9]。
中華民國方面，國民政府於1928年名義上設置蒙古地方，將札薩克圖汗部劃為札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟，直至1946年正式承認其獨立，札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟在法理上仍為中華民國領土。
札薩克圖汗部下屬的旗、沙畢
札薩克圖汗部下屬以下的旗、沙畢（шавь，本意是「門徒」，指喇嘛門徒所屬的封地）：[10]
| 清代旗名 | 博克多汗時期旗名 | 設立時間 | 始封者 | 下屬蘇木數 | 備註 |
|---|---|---|---|---|---|
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中左翼末旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад зүүн гарын адгийн хошуу |
阿海扎薩克旗 Ахай засгийн хошуу |
1757 | 一等台吉達什彭蘇克 тэргүүн зэргийн тайж Дашпунцаг |
1 | [11] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中左翼右旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад зүүн гарын баруун этгээдийн хошуу |
墨爾根扎薩克旗 Мэргэн засгийн хошуу |
1757 | 輔國公巴圖濟爾嘎勒 улсад туслагч гүн Батжаргал |
1 | [12] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟右翼右末旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы баруун гарын баруун этгээдийн адгийн хошуу |
達賴扎薩克旗 Далай засгийн хошуу |
1724 | 輔國公沙格哩 улсад туслагч гүн Шагж |
1 | [13] |
| 扎勒堪扎呼圖克圖沙畢 Жалханз хутагтын шавь |
扎勒堪扎呼圖克圖沙畢 Жалханз хутагтын шавь |
1825 | 五世扎勒堪扎呼圖克圖·羅桑班覺倫珠 V дүрийн Жалханз хутагт Лувсанбалжирлхүндэв |
1923年後改為烏力吉圖巴彥珠勒旗（Өлзийт Баянзүрх уулын хошуу）[14] | |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中左翼左旗 Халхын баруун замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад зүүндэх гарын зүүн этгээдийн хошуу |
額爾德尼區扎薩克旗 Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу |
1694 | 多羅貝勒根敦 төрийн бэйл Гэндэн |
2 (另有16個烏梁海鄂拓克) |
[15] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中左翼前旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын өмнөд хошуу |
清阿齊圖扎薩克旗 Чин ачит засгийн хошуу |
1691 | 輔國公滾占 улсад туслагч гүн Гүнзэн |
1 | [16] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中右翼末次旗 Халхын баруун замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад баруун гарын адгийн хошуу |
朝克太扎薩克旗 Цогтой засгийн хошуу |
1709 | 一等台吉納瑪璘藏布 тэргүүн зэргийн тайж Намаринзамбу |
1 | [17] |
| 伊拉古克三呼圖克圖沙畢 Ялгуусан хутагтын шавь |
伊拉古克三呼圖克圖沙畢 Ялгуусан хутагтын шавь |
1867 | 四世伊拉古克三呼圖克圖魯布桑桑迪布 IV дүрийн Ялгуусан хутагт Лувсансандив |
1926年廢除[18] | |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟左翼左旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын зүүн этгээдийн хошуу |
車臣扎薩克旗 Сэцэн засгийн хошуу |
1691 | 多羅郡王色冷阿海 төрийн жүн ван Сэрэн ахай |
1 | [19] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟右翼後旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы баруун гарын умард хошуу |
巴特爾扎薩克旗 Баатар засгийн хошуу |
1691 | 一等台吉額爾德尼滾布 тэргүүн зэргийн тайж Эрдэнэгомбо |
1 | [20] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟左翼中旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын дундад хошуу |
衛征扎薩克旗 Үйзэн засгийн хошуу |
1728 | 輔國公拉布坦 улсад туслагч гүн Равдан |
1 | [21] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟左翼右旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын баруун этгээдийн хошуу |
額爾德尼扎薩克旗 Эрдэнэ засгийн хошуу |
1691 | 多羅貝勒卓特巴 төрийн бэйл Зодов |
1 | [22] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟附盟的輝特扎薩克旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганд хавсаргасан Хойдын засгийн хошуу |
蘇吉格圖扎薩克旗 Сүжигт засгийн хошуу |
1765 | 輔國公巴濟 улсад туслагч гүн Бажи |
1 | 1731年巴濟攜噶勒丹達爾札叛逃準噶爾，1755年戰死後噶勒丹達爾札降清、被封為頭等台吉，1765年死後由其子拉克沁噶喇襲頭等台吉、並授扎薩克。[23] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中右翼左旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад баруун гарын зүүн этгээдийн хошуу |
達爾汗扎薩克旗 Дархан засгийн хошуу |
1755 | 頭等台吉普日布車林 тэргүүн зэрэг тайж Пүрэвцэрэн |
1 | [24] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟額爾德尼畢希日勒圖扎薩克圖汗旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы Эрдэнэ бишрэлт засагт ханы хошуу |
札薩克圖汗旗 Засагт ханы хошуу |
1691 | 親王策旺札布 чин ван Цэвээнжав |
3 | [25] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟中右翼末旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы дундад баруун гарын адгийн хошуу |
岱青扎薩克旗 Дайчин засгийн хошуу |
1704 | 頭等台吉瑪達卓里克圖 тэргүүн зэрэг тайж Мада зоригт |
1 | [26] |
| 諾門罕呼圖克圖沙畢 Номун хан хутагтын шавь |
比格勒諾門罕呼圖克圖沙畢 Бигэрийн номун хан хутагтын шавь |
1723 | 一世諾門罕呼圖克圖魯布桑格勒格 I дүрийн Номун хан хутагт Лувсангэлэг |
[27] | |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟右翼右旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы баруун гарын баруун этгээдийн хошуу |
伊勒登扎薩克旗 Илдэн засгийн хошуу |
1691 | 固山貝子博貝 хошууны бэйс Бүүвэй |
1 | [28] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟右翼前旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы баруун гарын өнмөд хошуу |
約斯特扎薩克旗 Ёст засгийн хошуу |
1691 | 一等台吉吳爾占 тэргүүн зэргийн тайж Үржин |
1 | [29] |
| 伊特格濟圖扎薩克旗 Итгэмжит засгийн хошуу |
1912 | 一等台吉達什車林 улсад туслагч гүн Дашцэрэн |
1 | 1912年博克多汗國新設。[30] | |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟右翼後末旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы баруун гарын умар адгийн хошуу |
畢西日勒圖扎薩克旗 Бишрэлт засгийн хошуу |
1697 | 一等台吉哈瑪爾岱青 тэргүүн зэргийн тайж Хамар дайчин |
1 | [31] |
| 喀爾喀西路札克畢拉色欽畢都爾諾爾盟左翼後旗 Халхын өрнө замын Заг голын эх Бидэръяа нуурын чуулганы зүүн гарын умард хошуу |
濟農扎薩克旗 Жонон засгийн хошуу |
1691 | 一等台吉索諾木伊思札布 улсад туслагч гүн Соном-Ишжав |
1 | [32] |
封爵
爵二十有二：扎薩克圖汗兼多羅郡王一人；附公品級三等台吉一人，由輔國公降襲；郡王品級扎薩克多羅貝勒一人；扎薩克鎮國公二人，一由貝勒降襲，一由扎薩克台吉晉襲；扎薩克輔國公六人，一由貝子降襲；附輔國公一人；扎薩克一等台吉八人；附輔國公一人；輝特扎薩克一等台吉一人。
札薩克圖汗世系
| 世代 | 名 | 年份 | 備註 |
|---|---|---|---|
| 第一代 | 素巴第 | ?－? | |
| 第二代 | 諾爾布 | ?－? | 素巴第子。 |
| 第三代 | 旺舒克 | ?－? | 諾爾布子。 |
| 第四代 | 成袞 | ?－1684年 | 旺舒克弟。 |
| 第五代 | 沙喇 | 1684年－1687年 | 成袞子。 |
| 第六代 | 策旺札布 | 1703年－1732年 | 沙喇弟。朋素克喇布坦族侄。1691年封為和碩親王，1703年詔加汗號。 |
| 第七代 | 格哷克延丕勒[33] | 1732年－1741年 | 朋素克喇布坦子。1732年襲汗號兼郡王。 |
| 第八代 | 巴勒達爾 | 1741年－1770年 | 格哷克延丕勒子。 |
| 第九代 | 齊旺巴勒齋 | 1770年－1791年 | 巴勒達爾子。 |
| 第十代 | 布尼拉忒納 | 1791年－1823年 | 齊旺巴勒齋子。 |
| 第十一代 | 瑪呢巴咱爾 | 1823年－1840年 | 布尼拉忒納子。 |
| 第十二代 | 車林端多布 | 1840年－1877年 | 瑪呢巴咱爾子。 |
| 第十三代 | 多爾濟帕拉瑪 | 1877年－1898年 | 車林端多布子。 |
| 第十四代 | 索特木那木坦 | 1898年－1912年 | 多爾濟帕拉瑪子。 |
| 第十五代 | 車林棍布札布 | 1912年－1923年 | 多爾濟帕拉瑪子。索特木那木坦兄。 |
相關條目
註釋及徵引文獻
- ^ 蘇聯科學院、蒙古人民共和國科學委員會編，《蒙古人民共和國通史》下部第一編
- ^ 烏雲畢力格. 清太宗与喀尔喀右翼扎萨克图汗素班第的文书往来——兼谈喀尔喀—卫拉特联盟的形成. 西域研究. 2008, (2): 1–8.
- ^ 《平定朔漠方略》卷十二載八旗，無左翼右旗。據光緒《會典事例》卷九百七十及嘉慶《一統志》補出
- ^ 《平定朔漠方略》：「扎薩克郡王色稜阿海管西路左翼左軍事。」光緒《會典事例》載，乾隆二十一年始置札薩克。
- ^ 《清史稿》地理志
- ^ 《清史稿》作「札克畢賴色欽畢都里雅諾爾盟」。
- ^ 光緒《會典事例》卷九百七十理藩院封爵外札薩克二
- ^ Засагт хан аймаг. Монголын түүх. 2016 [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ ЦАГДААГИЙН ГАЗРЫН ТҮҮХИЙН ТАНИЛЦУУЛГА. [2024-05-03]. （原始內容存檔於2024-05-03）.
- ^ О.Батсайхан, З.Лонжид, О.Баяртөр, Л.Алтанзаяа. (2012). МОНГОЛЧУУД: XX-XXI зуунд Зурагт түүх. Улаанбаатар. МОНСУДАР
- ^ Ахай засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2022-09-24）.
- ^ Мэргэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2019-09-23）.
- ^ Далай засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-05）.
- ^ Жалханз хутагтын шавь (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ Эрдэнэ дүүрэгч засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2020-02-25）.
- ^ Чин ачит засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-09）.
- ^ Цогтой засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2021-05-12）.
- ^ Ялгуусан хутагтын шавь (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ Сэцэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2019-12-18）.
- ^ Баатар засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-09）.
- ^ Үйзэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2019-09-23）.
- ^ Эрдэнэ засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ Сүжигт засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2021-12-03）.
- ^ Дархан засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ Засагт ханы хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2019-12-18）.
- ^ Дайчин засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ Бигэрийн номун хан хутагтын шавь (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-09）.
- ^ Илдэн засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-05）.
- ^ Ёст засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2021-05-12）.
- ^ Итгэмжит засгийн хошуу. [2024-05-03]. （原始內容存檔於2021-05-17）.
- ^ Бишрэлт засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2021-10-28）.
- ^ Жонон засгийн хошуу (Засагт хан аймаг). [2024-05-03]. （原始內容存檔於2023-06-10）.
- ^ 以下見祁韻士《皇朝藩部要略》、《清史稿》藩部傳
延伸閱讀
[編]
